Else Berg

Else Schwartz-Berg

Ratibor 1877 – 1942 Auschwitz

Else Berg werd op 19 februari 1877 in Ratibor (Silezië) geboren, als jongste dochter van de Joodse sigarenfabrikant Jacob Berg en Hedweg Creutzberger.

toegangsverbod voor vrouwen op academies
In die tijd hadden vrouwen in Duitsland een officieel toegangsverbod voor de academies en waarschijnlijk had Else Berg dus privé-lessen.

Er waren wel organisaties waarin kunstenaarsvrouwen verenigd waren, en zelf een schilder- en tekenopleiding op hadden gezet, maar Else komt op hun ledenlijsten niet voor. (Wel andere kunstenaressen die in het Joods Virtueel Museum vertegenwoordigd zijn, zoals Käthe Kollwitz en Thérèse Schwarze.)

Berlijn, Parijs en Amsterdam
Na haar studietijd in Berlijn, verhuisde Else in 1910 naar Parijs waar zij kennis maakte met moderne stromingen zoals het kubisme en het fauvisme. In 1911 vestigde Berg zich in Amsterdam samen met Salomon ‘Mommy’ Schwarz, een Nederlandse schilder die zij in Duitsland had leren kennen.

Leo Gestel
Else Berg nam in 1913 deel aan exposities van St. Lucas, De Onafhankelijken en de avantgardistische Moderne Kunstkring. De stijl van haar schilderijen was in deze periode vergaand geabstraheerd en decoratief. Onmiskenbaar is de invloed van de Nederlandse modernist Leo Gestel, die een eigen variant van het kubisme had ontwikkeld. Gestel werd een goede vriend van Berg en Schwarz en in 1914 maakte het drietal samen met Gestels vrouw een reis naar Mallorca, die resulteerde in talloze schilderijen.

WO I
Kort voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog keerde het gezelschap terug naar Nederland.

Schoorl
In de zomer van 1915 vertrokken Berg en Schwarz naar een boerderij in Schoorl, waar ze tot 1916 bleven. Hier kwamen ze in contact met de schilders van de Bergense School en Berg ontwikkelde in deze periode haar eigen variant van het somber getinte expressionisme van deze groep. Tot degenen met wie ze in Bergen bevriend raakte hoorde ook Charley Toorop, wier realistische stijl haar werk eveneens zou beïnvloeden. Bergs schilderstijl was dus voortdurend aan verandering onderhevig, maar kenmerkte zich altijd door een subtiel kleurgebruik, harmonieuze composities en een lyrische uitstraling.

Hollandsche Kunstenaarskring
Zowel Berg als Schwarz werden in 1916 lid van de pas opgerichte Hollandsche Kunstenaarskring, een avantgardistische vereniging waarbinnen zij later ook bestuurlijke functies zouden bekleden. In 1918 kreeg Berg haar eerste eigen tentoonstelling bij kunsthandel Walrecht in Den Haag en in 1919 een tweede. In 1920 trouwde Else Berg met Mommy Schwarz en kreeg zij de Nederlandse nationaliteit. Twee jaar later ondernamen ze samen een reis naar Italië.

exposities
In 1923 exposeerde ze op de internationale tentoonstelling van De Branding en in 1927 bij de nieuwe realistische kunstenaarsvereniging De Brug. In hetzelfde jaar maakte ze een reis naar de Belgische mijnstreek rond Luik, waar ze schilderijen maakte van mijnwerkers en circus- en kermisscènes.

In 1930 hield zij succesvolle solo-exposities in Den Haag en Utrecht. Ze reisde nog naar de Balkan en naar Limburg, waar ze veel nieuw werk maakte. Een groot deel daarvan werd ook weer tentoongesteld, onder andere bij kunsthandel Vecht in Amsterdam. Ook nam ze in 1932 deel aan de tentoonstelling d’Art Hollandais Contemporian in een Parijse galerie. In 1940 had ze haar laatste solotentoonstelling; het jaar daarna nam zij voor het laatst deel aan de expositie van de Hollandsche Kunstenaarskring.

WO II
Berg en Schwarz doken tijdens de bezetting niet onder en weigerden een Jodenster te dragen. Op 12 november 1942 werden ze opgepakt en vier dagen later werden ze uit Westerbork gedeporteerd. Op 19 november 1942 zijn zij in Auschwitz vermoord.

Doortje Parrée
Half november 1942 bezocht Doortje Parrée, huisvriendin van Else Berg, de atelierwoning aan het Amsterdamse Sarphatipark 42. De meubels stonden er al niet meer. Op haar atelier vond zij zes schilderijen en een beschilderde blikken trommel, volgestopt met paperassen en foto’s. Zij bracht de eigendommen van Else in veiligheid en heeft zich er jarenlang over ontfermd.

Literatuur:
Rena Fuks-Mansfeld (red. e.a.), Joden in Nederland in de twintigste eeuw. Een biografisch woordenboek. Uitgeverij Het Spectrum. Utrecht 2007, p. 20.

Betty van Garrel, De trommel van Else Berg. Uitgeverij Bas Lubberhuizen. Amsterdam 2012.

Linda Horn, Else Berg en Mommie Schwarz. Kunstenaarspaar in Amsterdam 1910-1942. Uitgeverij de Kunst. Zwolle 2012.

Anne Matena, Bewogen verleden: beelden van een verstoord leven stilgezet. Waanders uitgevers. Zwolle 1995.

Max Nord, Jan van Adrichem e.a., Rebel, mijn hart. Kunstenaars 1940-1945. Waanders uitgevers. Zwolle 1995, p. 101

Peter Tammes, Het kunstenaarsechtpaar Else Berg en Samuel ‘Mommy’ Schwarz: een levensschets, Misjpoge 23 (2010) 2 pp. 44-50.